Schoolteams die het thema ‘leren leren’ op de ontwikkelagenda van hun school hebben staan, bellen mij met regelmaat. Ze ervaren dat leerlingen te weinig oefenen met lesstof, hun huiswerk niet of met mate maken, leren zonder plan van aanpak of voor de toets de stof alleen doorlezen. De te verwachten resultaten van leerlingen op basis van hun capaciteit blijven uit. Ingezette leervaardigheidslessen lijken niet aan te slaan. Wat nu?
Allereerst is het belangrijk om je te realiseren dat leerstrategieën (zie figuur 1) een onlosmakelijk deel zijn van het leerproces in de vakles en ook binnen die context aangeleerd en geoefend zouden moeten worden; dus niet geïsoleerd in een mentorles of trainingsuur. Leerprocessen bestaan uit een complex geheel van cognitieve en metacognitieve kennis en vaardigheden, zelfregulerende vaardigheden en schoolse vaardigheden. Leerstrategieën zijn ondersteunend aan dit leerproces, ze versterken het adequaat verwerken, bewerken en verankeren van kennis in het brein.
| De zes meest effectieve leerstrategieën (evidence-based) zijn:
1. Gebruik woord en beeld 2. Leg uit en check 3. Leer gespreid 4. Overhoor jezelf 5. Wissel van onderwerp 6. Gebruik concrete voorbeelden |
Figuur 1 De zes meest effectieve leerstrategieën
Vervolgens is het belangrijk om een onderscheid te maken tussen effectieve leerstrategieën en de leermethode die een leerling inzet om een leerstrategie te effectueren. Een voorbeeld: jezelf overhoren is een van de meest effectieve leerstrategieën om je geheugen te activeren en de kennis beter te onthouden. Hiervoor gebruik je een leermethode; denk aan WRTS, een oefentoets maken, zelf vragen bedenken, flipkaartjes maken enzovoort. Sommige leermethoden activeren zelfs verschillende leerstrategieën, zoals de Cornell-methode. Deze methode ondersteunt de volgende leerstrategieën:
- Woord en beeld. Door in de notities naast compacte tekst ook tekeningetjes te maken en verbanden aan te geven met kleurtjes en pijlen.
- Leg uit en check. Door na de les de gemaakte notities verder uit te werken en in het boek te checken of de informatie compleet is.
- Overhoor jezelf. Door de notities rechts te bedekken en de ‘kernbegrippen’ aan de linkerkant uitgebreid aan jezelf uit te leggen, kun je de Cornell-methode weer inzetten om jezelf te overhoren.
Tevens dwingt de Cornell-methode de leerling om met pen en papier te werken, waardoor de lerende de lesstof beter onthoudt en gedwongen wordt – zoals Paul Kirschner (2015) betoogt – om de lesstof samen te vatten ‘dan wel à la Bloom de inhoud te synthetiseren en nieuwe kennis te creëren’.
Figuur 2 Voorbeeld Cornell-methode
Er zijn twee zaken die mij opvallen als het gaat over leermethoden die leerlingen inzetten:
- Leerlingen zijn niet voldoende vaardig of getraind om leermethoden goed te kunnen gebruiken. Het kost veel oefening om een leermethode onder de knie te krijgen.
- Leerlingen hebben te weinig kennis om te kunnen bepalen wat nu de beste leermethode is. Ze zetten in wat fijn voelt, wat het eenvoudigste is of wat ze gewend zijn om te doen, zonder te bedenken of het effectief is.
Als je goed bent in wiskunde volstaat misschien het herhalen van bepaalde formules. Maar als je de stof nog niet goed beheerst, is het maken van wiskundeopdrachten de belangrijkste leermethode om jezelf te overhoren. Veel leerlingen houden het bij het herlezen van de lesstof. Hier misleidt het brein hen. Het brein herkent de lesstof, maar vertelt niet of je het ook daadwerkelijk begrijpt. Dat weet je pas als je vragen en opdrachten maakt en controleert. Het herkennen van lesstof geeft bij veel leerlingen het valse signaal van kennisbegrip.
Leerstrategieën worden pas effectief als je naast het wat, ook weet hoe, wanneer en waarom je een leermethode inzet. Leerlingen blijken volgens metacognitief onderzoek chronische zelfoverschatters. Ze kunnen gewoonlijk moeilijk hun kunnen en kennen inschatten op terreinen waar de ervaring ontbreekt (Surma et al., 2019, p. 200). En dan zetten leerlingen precies die leerstrategieën in die volgens onderzoek niet effectief blijken, namelijk het herlezen van lesstof, markeren en samenvattingen maken van letterlijk overgenomen tekst uit het boek. De docent is in deze hard nodig om de leerling te helpen bij het aanleren en toepassen van de juiste leermethode, en om door middel van feedback aanwijzingen te geven op de ingezette leerwijze. Het gebruik van leerstrategieën is geen trukendoos, die er zodra je die inzet voor zorgt dat je kennis adequaat verwerkt. We kennen genoeg voorbeelden van leerlingen die gespreid leren, alle opgegeven lesstof uit hun hoofd leren, maar de stof niet begrijpen. Ze overhoren zichzelf, maar besteden geen aandacht aan de zaken die ze niet goed begrijpen. Of ze ploeteren uren op een mindmap, maar kunnen de hoofd- en bijzaken niet goed onderscheiden. In mentorlessen wordt veelal aandacht besteed aan de vorm van de leermethode; dus hoe je bijvoorbeeld een mindmap maakt. Maar hoe je vervolgens de complete lesstof adequaat verwerkt in een mindmap, daar is gerichte ondersteuning van de vakdocent bij nodig.
Effectief leren aanleren? Een paar tips op een rijtje.
In de mentorles
- Leg het principe van leren, de zes leerstrategieën en diverse leermethoden uit.
- Leg de nadruk op het aanleren van notities maken in de les en tijdens het studeren.
- Besteed uitgebreid aandacht aan het goed aanleren van de vorm van leermethoden.
- Reflecteer het hele jaar door met je mentorleerlingen op het leerproces. Laat leerlingen gemaakte toetsen of opdrachten nalopen aan de hand van een reflectiekaart met vragen over de ingezette leermethoden. Wat werkte en wat niet? Wat kun je anders doen?
- Geef elke leerling een overzicht waarin alle leerstrategieën worden uitgelegd (zie figuur 3).
In de vakles
- Zorg voor een transfer van de in de mentorles door leerlingen opgedane kennis over leerstrategieën en leermethoden naar je vakles.
- Benoem in je vakles niet alleen de leermethode die een leerling kan inzetten, maar ook welke leerstrategie hiermee wordt geactiveerd.
- Oefen verder met het maken van notities en samenvattingen voor jouw vak in de klas. Borduur voort op de methoden die leerlingen in de mentorles hebben aangeleerd. Hoe meer routine, hoe makkelijker het wordt voor een leerling.
- Kijk eens mee met hoe een leerling zich voorbereidt op een toets en geef tijdens deze periode en naderhand feedback op de ingezette leermethode(n).
- Besteed het hele schooljaar aandacht aan het inzetten van leerstrategieën en leermethoden.
Figuur 3 Verschillende leerstrategieën met uitleg
Door: Inge Verstraete
Gepubliceerd op 4 april 2024
Geraadpleegde literatuur:
Kirschner, P. (2015, 9 juni). Typen of schrijven. Didactief online. Geraadpleegd op 10 maart 2024, van https://didactiefonline.nl/blog/paul-kirschner/typen-of-schrijven
Surma, T., Vanhoyweghen, K., Sluijsmans, D., Camp, G., Muijs, D., & Kirschner, P. A. (2019). Wijze lessen. Twaalf bouwstenen voor effectieve didactiek. Ten Brink Uitgevers.
