We hebben allemaal een machtig instrument. Een instrument dat we de hele dag gebruiken. Een instrument dat we desondanks vaak vergeten en verwaarlozen.
Ik heb het over onze stem.
Ga maar na. Als leerkracht beginnen we op een gewone werkdag ergens om half 9 met praten, fluisteren, stem verheffen en roepen (schreeuwen doen we maar niet meer). Daar stoppen we, met tussenpauzes, mee om ongeveer drie uur in de middag. Dat is 6,5 uur per dag, 33,5 uur per week. En dat is alleen nog maar op het werk. Dat is niet niks. We kennen weinig rustperiodes. Daarbij komt dat de omgeving waarin je spreekt vaak letterlijk niet stemverheffend is. De ruimte is vaak benauwd of juist koud, de akoestiek is slecht, de groepen zijn groot en je zit of staat vaak onhandig. Ook heb je soms een rumoerig luisterpubliek dat én dichtbij én veraf zit.
Stemklachten die je vaak hoort zijn keelpijn, heesheid, spreekmoeheid, vaker dan gewoon kuchen of hoesten en soms zelfs wegvallen van de stem. De klachten worden in de loop van de week erger en verminderen of verdwijnen in het weekend of vakanties. Dat maakt dat men denkt dat het wel meevalt en dus ‘doorsukkelt’.
Omdat ik beroepsmatig inmiddels ook andere dingen met mijn stem doe, weet ik dat het allemaal niet vanzelfsprekend is en dat er van alles mis kan gaan met je stem. Maar ik weet ook dat je zelf problemen kunt voorkomen. Soms op een simpele manier.
GEVAREN
Piet Kooijman promoveerde op een onderzoek naar stemproblemen bij leraren. Zijn conclusies zijn best om te schrikken. Meer dan de helft krijgt weleens te maken met stemproblemen en ongeveer 20 procent meldt zich om die reden weleens ziek. Vooral beginnende leraren lopen risico. Wellicht is hier een mooie taak voor de pabo weggelegd. Ik weet nog dat mijn eigen opleiding er helemaal niets mee deed. Dat is eigenlijk best vreemd, zeker als je weet dat het een proces is dat voortdurend aandacht verdient. Navraag bij collega’s vertelde me dat de aandacht hiervoor op de opleiding nog steeds minimaal of zelfs afwezig is. En dat is best vreemd.
Overbelasting is maar een van de oorzaken; daarnaast kunnen ook conditie, stress, psychische problemen of een onderliggende ziekte een rol spelen. Bij fysieke aandoeningen is er soms een operatie (bij knobbeltjes) of medicatie (bij maagzuur) nodig. Maar vaak is een aanpassing aan de werksituatie en logopedie al afdoende, want psycho-emotionele factoren blijken in veel gevallen de belangrijkste oorzaken van stemproblemen.
Een sporadisch vermoeide stem is niet erg, maar let eens op of er ook herstel optreedt. Als dat niet het geval is, moeten er verdere stappen worden genomen om erger te voorkomen.
WAT KUN JE DOEN
Zoals ik eerder al aanhaalde, kun je met een aantal, relatief kleine, aanpassingen stemproblemen voorkómen. Deze heb ik voor jullie op een rijtje gezet:
• Adem goed en sta stevig met beide benen op de grond. Een rechte nek is van belang. Mensen met stemproblemen hebben ook vaak nekklachten. Maak je nek daarom lang. Alsof je bij de kruin omhoog getrokken wordt door een touwtje. Projecteer je geluid daar waar je het hebben wilt.
• Gebruik je stem ook af en toe nÃet: je expressie, houding en lichaamstaal kunnen ook een heleboel zeggen.
• Trek de aandacht met een klapspel of belletje in plaats van met je stem. Spreek met de kinderen af bij welk signaal het stil moet zijn. Over geroezemoes heen praten is zeer slecht voor de stem.
• Wees eerlijk en vraag bij keelpijn of verkoudheid of de kinderen rekening met je willen houden.
• Zorg dat je altijd een flesje koolzuurvrij water bij de hand hebt. Water smeert en slikken houdt de spieren warm.
• Articuleer duidelijk, nadrukkelijk en open. Dan gebruik je de beweeglijkheid van mond, lippen en tong.
• Koffie is helaas niet helpend: cafeïne en theïne hebben een uitdrogend effect op de slijmvliezen van de stembanden.
• Fluister en schreeuw zo min mogelijk. (Maar dat laatste deden we toch al niet. Hoop ik.)
• Warm je stem in de auto op. Zeg ‘mmmmmmmm’ op normaal volume met een ontspannen gezicht.
• Haal het volume vanuit je buik. Niet vanuit je keel.
• Gebruik tijdens het voorlezen spaarzaam stemmetjes. Ze zijn belastend.
• Praat niet te hoog of te laag. Je hebt een normale toonhoogte. Gebruik die het meest.
• Lucht je lokaal. Droge lucht is slecht.
• Een duidelijke uitleg maakt ook dat je minder hoeft te spreken. Werken met schoudermaatjes en wisbordjes ontlast ook je stem.
• Binnensmonds praten maakt ook dat je meer moet spreken omdat je meer moet herhalen.
• Neem buiten schooltijd geregeld stemrust.
• Bij collegiale consultatie kan stem en stemgebruik ook een onderdeel zijn om met je collega’s over te praten.
LICHAAMSTAAL
Goed gebruik van de taal die je lichaam spreekt is ook goed voor je stem, omdat je die ermee kunt ontlasten. Je zegt de dingen op een andere manier. Soms zelfs duidelijker, want een ‘plaatje’ zegt soms meer dan duizend woorden.
Kijk eens naar je eigen lichaamstaal (of laat een ander kijken).
• Sta je stil of ijsbeer je? IJsberen geeft onrust en je moet je volume steeds aanpassen aan de afstand tot de luisteraar.
• Neem je letterlijk afstand?
• Wat doen je handen? Als deze je gesproken woorden ondersteunen ontlasten ze je stem.
• Hoe is je houding? Als je in elkaar gedoken staat of zit komt dat je verstaanbaarheid niet ten goede.
• Hoe is je mimiek? Ook deze kan dat wat je zegt ondersteunen.
Ook hier geldt weer dat een krachtige, stevige houding rust uitstraalt die ook weer op de leerlingen invloed heeft. Je stem hoeft dan minder te doen.
Helpend in deze zijn ook handgebruik en oogcontact.
AFSLUITEND
We realiseren ons te weinig wat een machtig en kwetsbaar instrument onze stem is. Dat we er weinig over nadenken is op zich prima, want dan zijn er ook weinig problemen. Ervaar je wel problemen, dan kunnen deze erg ingrijpend zijn. Als je leest dat 20 procent van de leerkrachten zich weleens ziekmeldt om deze reden is dat niet niks. En makkelijk voorkomen is zoals altijd beter dan genezen.
Door: Bertus Meijer
Gepubliceerd op 9 november 2022.
Je kunt deze blog ook beluisteren:
