De kracht van handgeschreven aantekeningen in de les
In een tijd waarin digitale technologie steeds dominanter wordt in het onderwijs, dreigt een sleutelvaardigheid binnen het leerproces op de achtergrond te raken: schriftelijk aantekeningen maken. Toch wijst wetenschappelijk onderzoek uit dat schrijven veel meer is dan een manier om woorden op papier te zetten. Het is een krachtig middel om leerlingen te activeren, hen te betrekken bij het leerproces en diepgaand begrip te stimuleren. Wanneer leerlingen schrijven zetten ze niet alleen hun gedachten op papier, maar maken ze zich informatie eigen, versterken ze hun geheugen en blijven ze beter gefocust. In deze blog beschrijf ik waarom het belang van schriftelijke aantekeningen maken niet gaat over nostalgie, maar over een wezenlijke bouwsteen van leersucces.
De vervanging van de pen door het toetsenbord heeft ervoor gezorgd dat een fundamenteel component van het denkproces, actief nadenken en structureren van wat er wordt overgedragen, minder wordt benut. Veel jongeren transcriberen met een toetsenbord letterlijk de woorden van een docent of de informatie op het bord, maar bewerken de overgedragen kennis niet of nauwelijks. Dit in tegenstelling tot de schrijvende leerling. Schrijven gaat immers langzamer dan typen. Deze vertraging dwingt de leerling hoofd- en bijzaken te onderscheiden en in eigen woorden compacte, betekenisvolle beschrijvingen te maken van de geboden informatie. Schrijven helpt leerlingen om zich te concentreren op de leerstof. Het dwingt hen om actief en gefocust te blijven, in plaats van informatie oppervlakkig te consumeren.
Paul Kirschner wees ons al in 2015 op diverse onderzoeken die het belang van handgeschreven notities voor het leren benadrukken. Zoals de studie van Mueller en Oppenheimer (2014), waaruit blijkt dat leerlingen die aantekeningen maken met pen en papier beter leren dan leerlingen die aantekeningen typen. Dit geldt zowel voor het leren van feiten als het begrijpen van de lesstof. Bovendien kunnen mensen zich woorden beter herinneren en deze herkennen wanneer zij met een pen schrijven, omdat de extra bewegingsinformatie een complexer geheugenspoor creëert. In een recent Noors onderzoek (Van der Weel & Van der Meer, 2024) werd bij studenten die met de hand schreven een grotere connectiviteit gevonden in het brein dan bij studenten die typten, met name in de hersengolven die verband houden met geheugenvorming. Studenten die schrijven kunnen informatie beter reproduceren en toepassen (Kiefer et al., 2015) en presteren over het algemeen beter op toetsen (Flanigan et al., 2024).
Een omvangrijke reviewstudie van Dunlosky et al. (2013) toonde al aan dat het máken van en herlezen van notities de leerling niet veel oplevert. Enkel diepgaande aantekeningen waarbij de leerling de geboden informatie actief verwerkt, herstructureert en aanvult met extra kennis en inzichten is effectief (Liu & Uesaka, 2022). Als schriftelijke aantekeningen maken een routine is in de klas, dan wordt de leerling direct geactiveerd om niet alleen te luisteren, maar ook om hetgeen gezegd wordt te verwerken en te ordenen. Schriftelijke aantekeningen kunnen vervolgens worden aangevuld met kleurcodes, aanwijzingen met symbolen en getekende visualisaties. Dit dubbele coderingsproces van woorden en beelden in het brein versterkt en verrijkt het leerproces.
Schrijven in de les is dus meer dan alleen een manier om informatie vast te leggen; het is een actieve leerstrategie die betrokkenheid, begrip en het geheugen versterkt. Door schrijven te integreren in het leerproces, kunnen leerlingen diepgaander leren en succesvoller zijn in het toepassen van hun kennis.
Schriftelijke aantekeningen in de les? Tien tips op een rijtje
- Zorg ervoor dat leerlingen beschikken over de juiste schrijfmaterialen.
- Leer leerlingen hoe je inhoudelijk goede aantekeningen maakt: een goede samenvatting bevat kerninformatie in eigen woorden, verrijkt met extra kennis en inzichten.
- Stimuleer het gebruik van kleuren en symbolen voor het ordenen van de lesstof.
- Stimuleer het gebruik van tekeningen, pijlen en diagrammen voor visualisatie van complexe concepten.
- Laat aantekeningen aanvullen met informatie uit boeken, artikelen of online bronnen.
- Leer begrippen en concepten uit aantekeningen omzetten in vragen.
- Laat leerlingen aantekeningen met elkaar bespreken, om lacunes in begrip te ontdekken en van de ander te leren.
- Zorg voor voldoende tijd en ruimte in de les voor het maken van aantekeningen.
- Pas je verteltempo aan en las denk -en schrijfpauzes in.
- Adviseer leerlingen hun aantekeningen goed te bewaren. Ze vormen een waardevol naslagwerk.
Door: Inge Verstraete
Gepubliceerd op 19 februari 2025
Bronnen
Dunlosky, J., Rawson, K. A., Marsh, E. J., Nathan, M. J., & Willingham, D. T. (2013). Improving students’ learning with effective learning techniques: Promising directions from cognitive and educational psychology. Psychological Science in the Public Interest, 14(1), 4-58.
Flanigan, A. E., Wheeler, J., Colliot, T., Lu, J., & Kiewra, K. A. (2024). Typed versus handwritten lecture notes and college student achievement: A meta-analysis. Educational Psychology Review, 36(3), 78. https://doi.org/10.1007/s10648-024-09914-w
Kiefer, M., Schuler, S., Mayer, C., Trumpp, N. M., Hille, K., & Sachse, S. (2015). Handwriting or typewriting? The influence of pen- or keyboard-based writing training on reading and writing performance in preschool children. Advances in Cognitive Psychology, 11(4), 136-146.
Kirschner, P. A. (2015, 9 juni). Typen of schrijven. Didactief online. Geraadpleegd op 29 januari 2025, van https://didactiefonline.nl/blog/paul-kirschner/typen-of-schrijven
Kirschner, P. A. (2024, 11 augustus). Noteer dit, maar wel met de hand. Geraadpleegd op 29 januari 2025, van https://www.kirschnered.nl/2024/08/11/noteer-dit-maar-wel-met-de-hand/
Liu, M., & Uesaka, Y. (2022). Identification of cognitive activities that underlie variations in lecture note-taking: An exploration of Japanese and Chinese high school students’ strategies in mathematics class. Frontiers in Education, 7, 893237.
Morehead, K., Dunlosky, J., Rawson, K. A., Blasiman, R., & Hollis, R. B. (2019). Note-taking habits of 21st century college students: Implications for student learning, memory, and achievement. Memory, 27(6), 807-819.
Mueller, P. A., & Oppenheimer, D. M. (2014). The pen is mightier than the keyboard: Advantages of longhand over laptop note taking. Psychological Science, 25(6), 1159-1168.
Van der Weel, F. R. R., & Van der Meer, A. L. H. (2024). Handwriting but not typewriting leads to widespread brain connectivity: A high-density EEG study with implications for the classroom. Frontiers in Psychology, 14. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2023.1219945